Kompetisaun VS Esplorasaun: Dezafius Negosiante iha Suku Santakrus

Author: Francelino dos Santos

Negosiante maka fan na’in ba merkadoria, iha empreza komersiál sira husi fatin hirak mak hanesan bazar, keoske, lojas no supermerkadu no seluk-seluk tan. Liu husi artigu idane’e hakerek na’in limita de’it ba atividade negósiu hirak ne’ebé fan nesesidade báziku sira iha suku Santa-Krus munisípiu Dili nian. Iha ne’ebé koñesidu tuir lia Indonézia bolu sembako katak sembilan bahan pokok maka kompostu merkadoria hirak tuir mai: Fós, masin-midar, mina/manteiga, nan-manu no karau, manu-tolun, susuben, batar, minarai no masin-mer.

Konaba tipu negósiu sembako idane’e hakerek na’in sei haree liu ba atividade keoske, grosista no supermerkadu sira nian hodi haree direta konaba sira nia maneira bisnis nian, hamosu kompetitividade ka esplorasaun? Nune’e sei haree parte empreza tolu refere nia posíbilidade no dezafius konaba títulu peskiza nian.

 Tanba koalia konaba kompetitividade iha fatór oioin maka presija empreza sira hakonu maka liuliu rekursu umanu no rekursu finansiál, karik lahó idane’e maka esplorasaun? Rekursu umanu maka autór sira uja nia matenek hodi jere rekursu finansiál no merkadoria negósiu nian. Ne’e tantu keoske ka grosista ka supermerkadu. Bazikamente introdusaun idane’e klaru ona katak lahó rekursu rua ne’e imposível akontese jestaun ba negósiu nomós imposível atu dehan kompetitivu maibé idane’e  esplorasaun! Basá la iha ema esperiensiadu nomós ho osan ne’ebé hanesan atu uja nu’udar rekursu inisiál iha bainhira hahú.

Pekisza ne’e kobre empreza nesesidade báziku iha aldeia 10 husi suku Santa-Krus munisípiu Dili nian ho aplikasaun métodu kualitativu ho téknika observasaun no entrevista direta iha terenu ho fontes sira maka hanesan negosiante, maksosan no instituisaun kompetente sira hanesan IADE.Ip no Serve. IP hamutuk hotu iha ema na’in 17. Ba métodu observasaun idane’e autór aplika téknika “active participation”  iha ne’ebé hakerek na’in la’os de’it koletór ba informasaun maibé sai nu’udar fan na’in mós hamutuk negosiante sira, liu-liu hirak ne’ebé iha interesaun di’ak nu’udar belun no família. Alende ne’e hakerek na’in mós nu’udar sidadaun ida husi suku Santa-Krus hanesan sasin vizuál ba situasaun negósiu iha fatin idane’e.

Rezultadu peskija

Negosiante sira ne’ebe mak halo atividade komersiu ho eskala kiik iha area suku Santakrus hasoru duni dezafius. Dezafius ne’ebe visibel mak relasiona ho rekursu kapital, investimentu menus no kompetasaun husi loja boot sira be’ebe domina iha area produtu ne’ebe sira faaan. Aleinde proplema struktural ne’ebe mosu iha komunidade sira nia leet, atividade kioske labele hasoru forsa kapital boot sira ne’ebe domina husi empreza China Timor no empreza China-Tiongkiak sira ne’ebe mai husi rai.

Mesmu iha Timor-Leste iha institusaun publiku balun eziste hodi fasilita empreza setor informal sira hodi apoiu ba rejistrasaun komersial no formasaun hasae kapasidade jestaun empreza maibe sira nia funsaun ka papel la koresponde tuir nesesidade negosiante sira iha area refere. Ho rajaun hirak ne’ebe akontese, atividade kioeske bele kategoria ho kondisaun ekplorasaun husi kompetisaun ne’ebe governu ka estadu falla proteje no regula atividade negosiu eskala kiik sira nee iha fatin refere. Ho situasaun hirak ne’e, negosiarnte sira alende firme hodi hatutan sira nia moris ho faan produtu iha kioske, sira mos luta maka’as hasoru forsa kapital ne’ebe dominante iha sira nia sorin-sorin. Sira hanesan halo funu bo’ot ne’ebe nunka mais hotu hodi hasoru ameasa kompetisaun no eskplosaraun husi etniku empreza Chinez Timor no Tiongkok ne’ebe riku naniis Negósiu ne’ebe sira halo, ho simplesmente kategoria hanesan funu boot, alende oinsa atu bele faan sira nia produtu ba kliente sira nune’e mos kompete kapital boot sira. Enkuantu funu ho dimensaun rua, hasoru kliente no kapital (sosa-na’in no fan-na’in). Nune’e mos sai nu’udar funu entre kultura tanba kada parte iha kostume vendas no kompras ne’ebé la hanesan maibé buka buat ida de’it maka satisfasaun.

Bele mos rekoñese negósiu hanesan ema kail ikan se mak hatene kail no iha kail di’ak mak sei hetan ikan barak lae maka sei la hetan ikan barak. Lójika ne’e atu fanun de’it konsiensia parte kompetente sira, tanba fan nesesidade tenke iha talenta rasik basá umanu naturalmente iha instintu / hanoin iha matenek atu buka buat di’ak ne’ebé bele hakonu nia nesesidade. Prinsipálmente iha ámbitu bisnis tantu makfan eh maksosan sempre hili buat ne’ebé di’ak ba nia an. Tanba ne’e iha bisnis iha fatór lubuk ida mak sai fundamentál hanesan: ema, ambiente negósiu no merkadoria.

Rekoñese iha teoria marketing  maka tantu negosiante nasionál eh transnasionál tenke iha maneira persuasaun rasik ba demanda merkadu mundiál ohin loron nian mak nesesita husi maksosan iha fatin determinadu ida. Tanba negósiu nu’udar atividade ekonómiku ida profitável, negosiante tenke iha kapasidade mak bele dada lukru hodi bele sustenta nia negósiu, lae mak sei lori derota ba nia bisnis rasik. Tanba kuaze fatin hotu-hotu kultura konsumu ne’e oioin. Maksosan barak presija presu justu/solidáriu, balu haree ba tipu merkadoria, kuantidade no balu mak distánsia.

Asesu ba artiku kompletu iha link nee: